Dylan, språket og eg

Då eg var 13, oppdaga eg det mystiske språket. «I and I, in creation where one’s nature neither honors nor forgives». Kva tydde det? Og kvifor var det så vakkert når eg ikkje forsto det? Og korleis kunne det skapa så mange bilete inne i meg når eg ikkje forsto det? Det vart starten på ei av dei største gledene i livet mitt, å gi meg ende over for det mystiske språket. Seinare lærte eg meg å kalla det poesi. Og eg forsto meir, eg tok utdanning for å forstå det, men alltid denne uforståelege resten. I det aller vakraste, alltid noko att. Noko som framleis ligg og skapar og skapar. Og eg forsto at dette var språket sin eigentlege natur, at om ein høyrer godt etter, les nøye, så skapar og skapar det. Alltid. Kvifor er det så vanskeleg å skriva? Fordi det er mest umogleg å temja det, det tek sine eigne svingar. Poetane veit det, og skriv med språket. Dei torer sleppa det, forma det, og sleppa det att. Og så kjem bileta til oss andre, som berre nesten forstår det. Og det er så vakkert, og det er menneskeskapt, og likevel så vilt. 

Det kunne ha vore nokon andre. Men det var Dylan. Difor vart eg glad i dag.

Alle desse andleta

Det er snart 20 år. Ein spør om kva eg tykkjer om Kafka. Ein annan må sendast rundt skulen, så loppane i blodet får lufta seg. Ein syng alltid. Ei, og så ei til, og så endå ei, må forteljast kor verdifulle dei er, ikkje med slike ord, men med at eg seier kva eg har sett. Ei snur seg mot veggen når eg kjem inn i rommet. Eit stikk i hjarta, ei sorg. Lange kveldar med bekymring for om ein har det bra, om han kjem til å ringa. Latter og atter latter. Han som nektar å vera med på at dinosaurane og menneska aldri har eksistert samstundes. Dei som hermar etter gestikuleringa mi frå bakerst i rommet. Han som er så steikandes god i replikken, men eg må ikkje le, for det handlar om ein kollega. Eit par mørkebrune auge, så mørke at dei nesten er svarte. Bort med alle mål om karakter, målet blir å få dei augene til å smila. Eit tilfeldig besøk på ein verkstad og brått eit par armar rundt halsen. Lukka er aldri langt unna, ikkje fortvilinga heller. Han som jobbar og jobbar, og ikkje får uttelling. Frustrasjonen er stor, og eg er ikkje til hjelp. Gleda over ein fantastisk god tekst. Han som må trøystast fordi han har fuska. Ja, du las rett. Desperate tider, desperate tiltak. Alle dei heilt vanlege timane, alle gongane eg oppdagar at eg held på å keia livet av dei. Men eg må berre snakka ferdig. Alle gongane med frustrasjon for at mitt strålande opplegg ikkje fungerer. Overraskinga over ein time som tar heilt av. Alle avslutningane. Alle som berre forsvinn ut av livet mitt. Og eg veit ikkje om dei har forstått kor glad eg er i dei. Kor bekymra eg har vore. Kor stolt eg har vore. Men om nokon av dei les dette: De er inne i hjarta mitt, det er forunderleg kor mange det er plass til.

Mannskor og alt det fører med seg

No tenkjer du nok at denne teksten skal handla om mannskor. Og det skal han, forsåvidt, i alle høve er det utgangspunktet. Men mest er denne overskrifta der fordi eg tykte ho var artig. Eg fjasar litt, tullar meg, pyntar litt og håpar du vil lika det. Merkelege greier.

Min kjære står i mannskor, som det heiter. Kvar mandagskveld tek han ut, og stiller seg opp med ca 30 andre menn i sin beste alder. Så øver dei med det største alvor. Dei puggar latin. Dei diskuterer uttalen av tyske og engelske ord med høg intensitet. I julestria er det ekstra meg her og ekstra meg der, og så er det julekonsert i Domkirken. Då stiller dei i smoking. Og vi som er familie og vener, stiller opp for å høyra på. Og når far er i kor, då tek mor, eller bestemor og bestefar, med seg ungane på konserten. Neste dag er det fotballcup. Då køyrer far, som står i mannskor, dei same ungane, i tillegg til dei andre i nabolaget, på cup. Og så heiar han alt han kan. På seksåringar som knapt kan handtera ein ball.

Poenget er, vi gjer så mykje rart, vi menneske! Kvar einaste kveld sit det tusenvis av menneske i dette landet heime og les om oppdikta figurar i ein roman. Somme har si fulle hyre med å ikkje grina for mykje i folkebiblioteket sitt eksemplar. Nokre driv det så langt at dei møtes, berre vaksne menneske, for å diskutera romanar og romanfigurar. Andre møtes for å gestalta oppdikta figurar, eller spela teater, som det heiter. Jadå, det finnes folk som tener pengar på slikt. Men det er ikkje dei eg snakkar om. Eg snakkar om dei som aldri tener ei krone. Men på sogespelet stiller dei, med hjelm!

Då eg var litt yngre, hende det at eg for rundt og snakka om dikting og diktarar. Mellom anna Olav Nygard. Nygard er ingen enkel poet å lesa. Han er vel verdt å lesa, men kanskje ikkje folkeeige. Hah. Det spørst nett kvar du er. Eg var på kulturkveld på Osterøy; Nygard er eksklusiv, eg er det ikkje. Men det var altså fullt! Av heilt vanlege folk som brukte kvelden sin på ein ukjend akademikar med eit noko tungt føredrag om Nygard.

Og det er dette som er så fint! Folk fer ut, går på kulturkveld, på korøving, på lesesirkel, på tangokurs, på biblioteket. Folk tek i ferd med å læra seg alskens rare ting på Folkeuniversitetet. Sjå deg rundt neste gong du er på din rare ting. Eller stopp litt neste gong du nesten misser pusten av den fine boka du les. Og tenk på at du er ikkje aleine. Du er midt i kulturen, faktisk, midt i det menneskelege. Hugs så på denne tanken neste gong du blir dritlei av tabloidar og trendbloggar.

Håpar du fekk litt trua no, i januar. Det var det som var tanken.

Ullensvang, seinhaustes

«Det är vackrast när det skymmer», skreiv Pär Lagerkvist, og det er det jo. Eg var seksten år og eg elska det diktet. Det sto i norskboka, og eg skreiv det ned, ein slik sekstenåring var eg, elska eit dikt om døden skrive av ein gammal mann, merkeleg? Nei, eg trur ikkje det, ganske vanleg trur eg. Dessuten er det ikkje eit dikt om døden, men eit dikt om det som er før døden. Skumringa. Eg trur ikkje eigentleg eg tenkte så mykje over det, den gongen. Og no har eg tenkt på dette, fordi det er november, og kva er november, anna enn skumring? Årets skumring, og det er vakkert. Eg ser ikkje bort frå at det er medvitet om at mørkret kjem etterpå som gjer det vakkert. «…all den kärlek himlen rymmer, ligger samlat i ett dunkelt ljus, över jorden, över markens hus». 

Skumringa vert så tydeleg her inne, det er ikkje så mykje anna lys som uroar henne. Nett som det ikkje er så mykje som uroar meg. Og ein skulle tru at sidan eg tenkjer på dette, er eg no i livets haust? Men det er eg ikkje, eg er på høgda, håpar eg, ein veit jo aldri. Men dette landskapet jordar meg, det er nok det. Det er så mykje slekt i molda her inne, eg ser dei fare att og fram over fjorden, i si tid. Att og fram. I hundrevis av år. Du høyrer til her, du og, kviskrar dei, og det gjer meg roleg. Og sjølv om Pär Lagerkvist i og for seg hadde rett i at «jag skall vandra – ensam, utan spår», så kan eg av og til tenkja at nei, eg skal vandra inn i dette landskapet, og difor ikkje einsam. Inn i det, slik dei gjorde, «dei som føre for», som Olav H. Hauge sa det. 

Ullensvang, seinhaustes. «Kveld i november». Eg kjenner molda i meg. 

Når batteriet går

Sei at du er seks år, og på ein sjelden visitt i leikebutikken saman med mamma. Du fell pladask for ein rosa plastdings rett framfor disken, som spelar ein artig liten melodi medan den snurrar rundt på golvet. Mamma seier klart nei, og tilbyr deg nok ei treleike frå Brio. Ingen musikk, ingen snurring. Berre solid tre med fargar på. Ikkje rosa. Men du vil ha den rosa dingsen. Du vil det så sterkt at du lagar ei scene, der og da, rett framom disken. Kroppen går i spenn og lydane blir høge, du skjemmer ut både deg sjølv og mamma, og innerst inne veit du at slikt gjer ikkje store ungar.

Hadde dette vore ei sann historie om meg som seksåring, noko det lett kunne ha vore, ville det ha endt utan rosa dings. Eg var ein sta seksåring, men eg har jo eigenskapane mine ein stad frå. Men sei at dette var ei sann historie om eit anna barn. Der dingsen blei innkjøpt  til slutt. Vi spolar fram to veker: Dingsen har slutta å snurre, slutta å spela musikk, og det er ikkje råd å få skifta batteriet. No ligg den i leiketøyskassen, heilt utan meining, og berre minner om ubehagelege sanningar som at mamma har rett, og at du gjekk totalt frå konseptene for å skaffa deg eit heilt ubrukeleg leiketøy.

Det er val i Norge, 2013. Det er har nett vore sommar, og vinkartongsrusen frå kveldane i hagen sit i. Vi keiar oss litt. Livet vårt er velordna og trygt. Men er det ikkje eigentleg litt vel…organisert? Regulert? Sikkert? Litt mykje…treleiker frå Brio? Litt lite rosa dingsar? Vi har har ein statsminister som er økonom. Gjeeeesp. Han står på talarstolen og snakkar om tryggheit og handlingsregel. Vi får lyst til å rapa litt, berre sånn halvhøgt, slik at det sprer seg ei fnising frå der vi sit og langs benkeradene. Vi har høyrt det før, vi føl ikkje med. Vi vil ha noko anna, noko litt meir friskt, ein kjole med leppestiftar på, for eksempel. Noko ufornuftig, som støyar litt, og snurrar. Og dessutan: Vi er ikkje heilt overtydde om at vi har fått alt vi har rett på. Det går seint når vi søker om ny garasje, og bompengar er det overalt. Det er alltid nokon som skal blanda seg inn i kva vi vil ha, nokon som ber oss sjå fleire sider av saka. Vi er lei av det!

Så vi kjøper kjolen med leppestiftar på, og den lagar liv i leiren: «Morna Jens»! Endeleg er det litt liv, litt raping, litt ufornuft. Litt rosa snurring og musikk. Vi spolar fram eitt år: Vi får eit nytt statsbudsjett, og det er plutseleg slutt på musikken. Dei som har minst skal få mindre, og dei som har mest, skal få meir. Det var ikkje dette vi ville. Vi er jo vaksne, ansvarlege nordmenn, med hjarte for andre. Vi har godt utvikla rettferdssans. Vi likar ein fest i ny og ne, men det er faktisk ikkje taxfree-kvoten som er viktigast for oss. Ikkje no, i november 2014.

Men i leiketøyskassen ligg ein rosa dings, og mamma har sagt at det blir minst tre år til du får kjøpa noko nytt, slik du har oppført deg.

Språk og huffing

Der gjorde eg det igjen. Huffing er vel strengt tatt ikkje noko ord? Eller er det? Eg gidd aldri slå opp for å finna ut. Eg berre skriv, som eg har sagt før, frå hofta. Det er jo slett ikkje noko å skryta av for ein norsklærar. Men eg må ha med meg gleda. Og eg er vaksen, eg gjer som eg vil, ein kjem ikkje i fengsel av å finna på ord, eller å blanda infinitivar. Det finnest jo ikkje noko språkpoliti. 

Eg er ein stor tilhengar av å vera nøgd med seg sjølv. Eg har brukt årevis av livet på det motsette, det er lite oppbyggjeleg. Men dersom ein kan noko skikkeleg godt, og er stolt av det, bør ein ikkje då vera litt overberande andsynes andre som kanskje ikkje har akkurat din kompetanse? 

Kanskje ikkje når det gjeld språk? For det er jo viktig å verna om språket, så det ikkje vert øydelagt. Særleg skriftspråket, trur eg mange tenkjer. Det er viktig å slå ned på særskriving, anglifisering (Heiter det det? Andre får slå opp), og malplasserte uttrykk. Og mykje meir. Sosiale media fløymer over av voktarar som stadig opplever hårreisande bruk av norsk. Det viser seg at «dei andre» er nokre gode slaurar. Dårleg språk smittar, heldigvis er det mange som veit å kjenna det att! 

Som norsklærar kan eg då umogleg vera kritisk til desse krigarane som stadig er på jobb for språket vårt. Kanskje ikkje. Men av og til lurer eg på om dei, i stille sinn, er glade for all denne slaureskapen. Korleis skulle elles andre få kjennskap til at dei veit kva som er rett? Og korleis skulle dei kjenna kvarandre att? 

Eg lurer på så mangt. Eg er litt barnsleg, ikkje så lite, faktisk. Eg inntek lett ein posisjon på trass. I dag lurer eg på: Kan eit språk bli øydelagt? I dag vil eg ropa hurra for alle som, på grunn av sosiale media, skriv meir norsk enn dei nokon gong har gjort. Til og med dyslektikarar og folk utan akademisk bakgrunn, grip til tastane, heilt uten å skjemmast. Vel, om ikkje nokon får dei til det då. Men ofte veit dei ikkje om at dei blir ledd av. For det er f. eks ganske vanleg å sitera «vener» som har skrive noko gale på Facebook, på Twitter! Smart! 

Det var berre det.

Feminisme og liberalisme

Eg er feminist. Eg ser ikkje heilt for meg kva anna posisjon eg kan ha, i høve til spørsmål som gjeld likestilling mellom kvinner og menn. Men min feminisme er ikkje først og fremst ein intellektuell posisjon, eg har ikkje studert feminisme, samanlikna det med andre ismar, og valgt det. Min feminisme har vakse ut av ei umedviten haldning, godt gjødsla i barndomen min, som de kan lesa om i dette innlegget. Eg var, som dei fleste andre barn, ekstremt oppteken av rettferd. Eg har på mange måtar fortsett med det, trur eg, ei ganske naiv haldning til at det må vera rettferdig. Så har eg jo etterkvart forstått at det kan bety så mangt for folk, det også.

Det har vore lett for meg å vera feminist. Dei store kampane var over då eg vart vaksen. Ingen har diskriminert meg, så vidt eg har fått med meg. Og slik har vi vel kjent det, dei fleste av oss. Så då kan vi, i vår postmoderne tid, fritt leika oss med kvinneroller. Vi kan vera karrierekvinner samstundes som vi profilerer oss som eventyrlige cupcake-bakarar i sosiale medier. Vi kan flørte med at vi elskar shopping og ønskar oss ein makeover til jul – det har vi rett og slett fortent! Og same kva som sto på stemmesetelen i september, er vi alle liberalistar. Hedonistiske liberalistar. Alle har rett på sin veg til lukka, og er det shopping og cupcakes som skal til, so be it.

Vel, lat meg vera mørkekvinne ei lita stund, det kan vel vera ei rolle det også? Vi skal passe oss litt, så vi ikkje brått oppdagar at vi har kjøpt oss ein altfor trang gensar. Her i lukkelandet foregår det ting det kan vera smart å sjå litt nærare på – i liberalismens namn. Mange vel å jobbe deltid for å vera meir heime med barna. Det syns eg er fint. Men kvifor er det nesten berre kvinner som tek dette «valet»? Og mindre tydeleg, litt vagt rundt om kring, blir det skrive om kvinner som «hoppar av» karrieren og finn seg sjølv. Fint det også, men er dette ein trend? Og kva fortel han i så fall? Er det slik at det er usunt for kvinner å jobbe 100%?

Vi har valt ordentlege liberalistar inn i regjering no. Så no vart pappapermen redusert. Folk må få velge sjølv. Og så – reservasjonsrett for fastlegar for å henvise til abort. Dei også skal få velge sjølv.

Så – når nokon vel sjølv, kven er det som ikkje får velge? Går det ut over nokon? Er det sikkert at det berre er omsorg for enkeltindividets rettar som ligg bak?

Bilete: My feminist T-shirt. Found on Flickrcc.net

Det lukkelege unntaket

Eg startar med ein gammal tekst som sto i Bergens Tidende i februar 12. Etter den tid har jo ikkje akkurat debatten kring sidemålet stilna! Vel, her er han:

Av og til tenkjer er at eg vart fødd inn eit eit eller anna slags lukkeleg unntak i tid og rom. Oppvekst på syttitalet, første generasjons akademikar-foreldre med beina godt planta i Hardanger. Likestilling var eit kjent omgrep, men ikkje noko nokon gjorde noko vesen av. Ein gjer ikkje vesen av så mykje i Hardanger. Eg kjende meg aldri som noko anna enn fullstendig likestilt med gutane ( Det vil seia, eg kjende ikkje noko som helst, på same måte som ein ikkje tenkjer på å pusta), alle kampar var kjempa i ei fjern fortid, vi hadde sløyd, eg arva bror min sine klede, og leika med hans bilar. Mitt første møte med noko anna kom ikkje før eg entra Universitetet på nittitalet. Eldre mannlege kunnskapsmonopolistar hadde tydelegvis ikkje vakse opp i Hardanger på 70- talet. Vel vel. Seinare har eg forstått at noko har hendt, som gjer barnehagane til små apartheidsamfunn i lyseblått på den eine sida og rosa på den andre. Og som gjer at 16-åringar vil operera plastikk inn i kroppen. 70-talet var eit lukkeleg unntak.  

 

Det er litt det same med nynorsken. Her trur eg verkeleg Hardanger har mykje med saka å gjera. Hardingane har aldri stått med lua i handa. Då eg kom til Øystese som fireåring frå ein by ute ved kysten, lærte eg fort at det ikkje heitte bergensar, men helsikens bergensar. Og i Hardanger var nynorsk aldri «det andre», det var slik ein skreiv. Så eg sat på skulen i bror min sine gamle klede og lærte nynorsk. Heilt bevisstlaus. Seinare lærte eg jo at det var noko som heitte målstrev, at nynorsken var truga, og at eg tilhøyrte ein minoritet. På universitetet ville somme ha meg med i Studentmållaget, men det er rart korleis oppveksten heng i. Eg kjende meg ikkje komfortabel med aggresjonsnivået; det var då aldri nokon som hadde hindra meg i å skriva nynorsk? Og slik har eg i grunnen snubla rundt, ganske problemfritt. Eit resultat av eit lukkeleg unntak.

 

No er det bråk att. Og eg forstår kjenslene. Og eg tenkjer at det nok er bakgrunnen min som gjer at eg lett naivt trur at norsklærarar vil undervisa like mykje i sidemål sjølv om det ikkje er eigen karakter. Og eg forstår at eksamen i sidemål må vera eit minstekrav skal dette ikkje gå utover nynorsken. Samstundes tenkjer eg: Kvar er det haldningane vert skapte? Kva gjorde at eg fekk ha eit slikt uproblematisk forhold til eige kjønn og språk i oppveksten? Er debatten på rett stad? 

Meir meg, altså

…og eg kjenner at eg bør koma med ei forklaring. Eg har jo alt skulebloggen min. Men det hender eg har lyst å skriva ting som ikkje har noko som helst med skulen å gjera – tenk det. Somme tider har eg posta slikt som statusoppdateringar på Facebook, somme tider har eg sendt det til ei avis, somme tider har eg rett og slett haldt det for meg sjølv. Men det er kanskje på tide å innrømma: Eg elskar å skriva. Eg blir superglad om nokon likar det eg skriv. Eg vil publisera. Og eg er vaksen no. Det tyder at eg ser at det finnes godt med rom mellom det å bli Diktar, og det å ikkje tora å skriva noko i det heile. Eg såg ikkje det før. Ei lang universitetsutdanning lærte meg å tenkja, men ikkje å tru godt om meg sjølv. Tvert i mot vart eg livredd av å gå på universitetet. Men nok om det.

Dei som gidd å lesa det eg skriv her, kan venta seg ei herleg(!) blanding av gammalt og nytt, synsing om samfunn, tull og tøys, innfall om det meste. Eg skriv frå hofta, det vil seia at eg sjelden flikkar på ting. Eg blandar a- og e-infinitiv, endå eg er norsklærar. Eg nyttar sjeldan ordliste. Berre så det er sagt. Det er er mest engsteleg for, er at eg startar denne bloggen, og så får eg ikkje ein einaste god ide. Men eg må tora å gjera noko eg har veldig lyst til. Så slik er det. Ver snille! 🙂